Hoe veel toekomst heeft gisteren?

Samenvatting

Waarom voorzien wij een editie van commentaar? Volgens Hellinga en Mathijsen moet de commentaar de lezer van vandaag terugbrengen naar de situatie waarin de historische lezer zich bevond. Dat maakt de tekst toegankelijk. De commentaar biedt de lezer aan wat hij nodig heeft om de tekst ‘esthetisch’ te waarderen. In deze beschouwing reflecteer ik op het nut en de noodzaak van een eventuele commentaar wanneer er een editie gemaakt zou worden van een de ‘documentaire’ teksten van Harry Mulisch. Daarbij loop ik tegen twee fundamentele problemen aan. Is het niet zo, ten eerste, dat wij door het schrijven van een commentaar de tekst juist van historiciteit ontdoen? Het tweede probleem betreft het reconstructiewerk dat ten grondslag ligt aan de commentaar. Hierbij worden vooral moeilijk te traceren referentiële verwijzingen ingevuld. Maar wat nu als een tekst zich essentieel verzet tegen de referentie? Betekent dat dan dat we eerst de tekst moeten ontdoen van haar vervreemdende karakter, om daarna de verwijzingen toe te voegen? Welke ruimte laat dat voor de leeservaring van de eigentijdse lezer?

Ik licht deze twee problemen toe aan de hand van een analyse van het toneelstuk ‘De knop’: een modernistische tekst, die op een zeer complexe manier refereert aan de werkelijkheid. Verder behandel ik het specifieke probleem van de spanning tussen fictie en werkelijkheid in deze tekst, de mogelijke reactie van de commentaar hierop en de gevolgen voor de leeservaring.

Abstract

Why do we provide a literary text with editorial commentary? According to Hellinga and Mathijsen the goal of such a commentary is to reintroduce the experience of the contemporary reader for today's readership. The commentary facilitates the 'aesthetic' appreciation of a text. In this article, I reflect on the necessity of such a commentary by an imagined new edition of the 'documentary' texts of the Dutch author Harry Mulisch.

Two essential problems can be identified. Firstly, the commentary to such a text disposes the text of its historicity. In order to provide the reader with an ‘aesthetic’ experience, the commentary deprives the reader of an ‘historical’ experience. The second problem concerns the reconstructive work that underlies the commentary. This is mainly focused on filling in the referenttial allusions which are hard to understand. But what if a text explicitly refuses to be referential? The elaboration of the vague references to historical reality is in conflict with the alienating characteristics of the text. Again, this doesn’t leave much room for a historical experience of the reader.

I will highlight these two problems in a short analysis of Mulisch’ play 'De knop' (‘The Button’): a modernist text which refers to reality in a very complex way. Furhter, I discuss the specific problem of the tension between fact and fiction in this text, the possible reaction of the commentary, and the consequences for the reading experience.