Multatuli, ‘makelaar in verzen’. Over het pak van Sjaalman als prozagedicht

Samenvatting

Dit artikel heeft twee doelstellingen: het wil zowel de definitie van een literaire lijst scherpstellen als het gewicht van de poëzie in zo’n lijst aantonen.

Eerst betoogt het dat niet elke (retorische) opsomming een lijstje vormt, maar dat de opsomming als stijlfiguur wel ten grondslag ligt aan elk lijstje. Opdat een opsomming een lijstje wordt, moet ze een aantal transformaties ondergaan: ze moet ten eerste formeel gemarkeerd worden (stilistisch, compositorisch en/of typografisch) en ten tweede vaak intertekstueel van een praktisch lijstje uitgaan.

Van zo’n praktisch lijstje kan een literair lijstje op zijn beurt onderscheiden worden. In de eerste plaats omdat de items er veel minder inwisselbaar zijn; vervolgens omdat ze vaak afwijken van dagelijks taalgebruik en ten slotte omdat ze niet op actie gericht zijn. De verticale ordening is een van de elementen die het lijstje gemeen heeft met het gedicht. Specifiek voor het literaire lijstje komen daar nog de akoestische herhalingen en de ritmische ordening bij.

In het tweede deel van het artikel wordt dan ook aan de hand van Multatuli’s ‘pak van Sjaalman’ uit de "Max Havelaar" (1860) gedemonstreerd hoe een literaire lijst als een prozagedicht gelezen kan worden. Behalve ritme en klankwerking zorgen allerlei associatieve verbanden voor een versterking van de poëtische functie.

Abstract:

This article has two aims: it wants to adjust the definition of a ‘literary list’ and to demonstrate the poetic quality of such a list. First, I argue that not every (rhetorical) enumeration is a list, but that enumeration as a figure of speech is the basis of each list. For an enumeration to become a list it has to go through a series of transformations: it has to be marked formally (in a stylistic, compositional and/or typographical manner) and it will often be based (intertextually linked) on a practical list.

A literary list in its turn can be distinguished from such a practical list. Firstly, because the constituting items of a literary list are less interchangeable; next because the language used often diverges from daily usage and finally because literary lists do not aim at action. The vertical arrangement is one element that a list has in common with poetry. Literary lists typically add acoustic repetitions and rhythmic(al) arrangement.

The second part of this article will demonstrate by means of Multatuli’s ‘Shawlman’s packet’ from the novel "Max Havelaar" (1860) how a literary list can be read as a prose poem. Besides the rhythm and sound effects all sorts of associative connections enhance its poetic function.