Uit de ontstaansgeschiedenis van Elsschots De leeuwentemmer

Samenvatting

In 1939 publiceert Elsschot in het tijdschrift Groot Nederland een brief aan zijn zoon Walter onder de titel ‘Jantje’. De verteller deelt er zijn zoon die in Parijs verblijft mee dat moeder op bezoek zal komen met Walters kleine broertje (Jantje), en hij waarschuwt alvast voor de onmogelijke vragen die de kleine zal stellen. Een jaar later verschijnt in hetzelfde tijdschrift ‘De leeuwentemmer’, waarin de verteller aan Walter niet langer over diens broertje schrijft, maar wel over zijn neefje Jantje alias Tsjip, het zoontje van Walters zuster Adèle. In essentie gaat de tekst over de scheiding van Adèle van haar Poolse echtgenoot Bennek, en over de gevolgen hiervan voor Tsjip. In hetzelfde jaar 1940 verschijnt dan het boek De leeuwentemmer, waarin de tekst van ‘Jantje’ (met enige aanpassingen) het eerste hoofdstuk van het boek gaat vormen.

In onze bijdrage pogen we op basis van een onderzoek van de overgeleverde handschriften en typoscripten de genese van De leeuwentemmer te reconstrueren. In de handschriften zitten vele schrappingen, toevoegingen en herschrijvingen. Maar ook in de typoscripten is er nog heel wat gewijzigd; in sommige gevallen blijken manuscript en typoscript trouwens tegelijk tot stand te zijn gekomen. Naast de talloze schrappingen en toevoegingen, interlineair en in de marge, gebeurt het ook dat de in oorsprong aanwezige kern van een passage, de nucleus, wordt uitgebreid met een aantal alinea’s die veelal op aparte pagina’s zijn geschreven en vervolgens op de juiste plaats in het typoscript worden ingelast. Toevoegingen en herschrijvingen hebben hun functie in de voortgang van het verhaal, accentueren het karakter van de personages en voegen dikwijls een komische noot toe.
Kortom, in de manuscripten en typoscripten van ‘Jantje’ en ‘De leeuwentemmer’ kijken we over de schouders van de auteur mee op zijn schrijftafel. Elsschot schrijft, schrapt en herschrijft, met inkt en met potlood; hij is een ware ‘denker op papier’.